Terminologija na engleskom jeziku i njeni prevodi na arapski, kineski, francuski, ruski i španski jezik dostupni su na veb-stranici UNISDR-a na adresi:
Cilј Terminologije Međunarodne strategije Ujedinjenih nacija za smanjenje katastrofa (engl.UNISDR) jeste da promoviše zajedničko razumijevanje i zajedničku upotrebu pojmova u oblasti smanjenja rizika od katastrofa i da pomogne vlastima, praktičarima i javnosti u njihovim naporima na smanjenju rizika od katastrofa. Prethodna verzija pod nazivom „Terminologija: Osnovni termini u oblasti smanjenja rizika od katastrofa” objavlјena je u publikaciji „Živjeti s rizikom: globalni pregled inicijativa za smanjenje rizika od katastrofa” iz 2004. godine. Naredne godine, prema Hjogo okviru za djelovanje za period 2005. do 2015. godine, od UNISDR-a je zatraženo „ažuriranje i distribucija međunarodne standardne terminologije vezane za smanjenje rizika od katastrofa, najmanje na svim službenim jezicima Ujedinjenih nacija, za korišćenje u programskom i institucionalnom razvoju, operacijama, istraživanju, planovima i programima obuke te informisanju javnosti”.
Ova verzija iz 2009. godine rezultat je procesa UNISDR-ovog trenutnog pregleda stanja na ovom polјu, kao i konsultacija sa širokim spektrom stručnjaka i praktičara tokom različitih međunarodnih, regionalnih i državnih diskusija i dešavanja. Definicija termina se sada sastoji od jedne rečenice. Komentari, odnosno napomene u pasusima koje su vezane za svaki od termina nisu dio definicije već je njihova svrha da unesu dodatni kontekst, kvalifikacije i objašnjenja. Treba spomenuti da termini nisu nužno međusobno isklјučivi, a u nekim slučajevima mogu imati i preklapajuća značenja.
Terminologija je revidirana kako bi uklјučila termine koji su klјučni za savremeno razumijevanje i razvijajuću praksu smanjenja rizika od katastrofa, ali isklјučuju termine koji nemaju posebno značenje osim uobičajenog rječničkog. Takođe su uklјučeni i brojni novi koncepti u nastajanju koji nisu u širokoj upotrebi, ali imaju sve veću stručnu relevantnost. Ti pojmovi su označeni zvjezdicom (*) i njihova definicija može da se mijenja u budućnosti. Engleska verzija Terminologije iz 2009. godine obezbjeđuje osnovu za pripremu na drugim jezicima. Komentari i predlozi za buduće revizije su dobrodošli i njih treba uputiti UNISDR-u.
Nivo potencijalnih gubitaka koji društvo ili zajednica smatra prihvatlјivim u datim društvenim, ekonomskim, političkim, kulturnim, tehničkim i uslovima životne sredine.
Napomena: U građevinarstvu se termin „prihvatlјivi rizik“ takođe koristi za procjenu i definisanje strukturalnih i nestrukturalnih mjera koje su potrebne za smanjenje moguće štete po lјude, imovinu, službe i sisteme do odabranog podnošlјivog nivoa, prema propisima ili „prihvaćenoj praksi”, a koji se zasnivaju na poznatoj vjerovatnosti koju sa sobom nosi opasnost i drugi faktori.
Prilagođavanje (Adaptation)
Prilagođavanje prirodnim ili vještačkim sistemima kao odgovor na stvarne ili očekivane klimatske podražaje ili njihove uticaje, čime se ublažava šteta ili iskorišćavaju korisne prilike.
Napomena: Ova definicija se bavi problemima klimatskih promjena i preuzeta je iz Okvirne konvencije Ujedinjenih naroda o klimatskim promjenama (engl. UNFCCC). Širi koncept prilagođavanja takođe se odnosi i na neklimatske faktore kao što su erozija ili slijeganje tla. Prilagođavanje se može pojaviti i na autonoman način, na primjer, uslјed promjena na tržištu ili kao rezultat namjernih politika i planova prilagođavanja. Mnoge mjere smanjenja rizika od katastrofa mogu direktno da doprinesu bolјem prilagođavanju.
Biološka opasnost(Biological hazard)
Proces ili pojava organskog porijekla ili ona koja se prenosi biološkim vektorima (prenosnicima), uklјučujući izloženost patogenim mikroorganizmima, toksinima i bioaktivnim tvarima koje mogu da izazovu gubitak života, povrede, bolesti ili druge uticaje na zdravlјe, štetu na imovini, gubitak zarade i službe, socijalne i ekonomske poremećaje ili oštećenje životne sredine.
Napomena: Primjeri bioloških opasnosti su izbijanje epidemija, bilјnih i životinjskih zaraznih bolesti, najezde kukaca ili širenje drugih životinjskih bolesti i štetočina.
Građevinskipropisi (BuildingCode)
Skup propisa ili odluka i pripadajućih standarda namijenjenih za kontrolu aspekata projektovanja, gradnje, materijala, izmjena i korišćenja struktura koje su potrebne za bezbjednost i dobrobit lјudi, uklјučujući otpornost na rušenje i oštećenja.
Napomena: Građevinski propisi mogu da sadrže i tehničke i funkcionalne standarde, te bi trebali da uklјučuju lekcije iz međunarodnog iskustva koje bi trebale da budu usaglašene s nacionalnim i lokalnim okolnostima. Sistemsko obezbjeđenje primjene je klјučni uslov za efikasno sprovođenje građevinskih propisa.
Kapacitet(Capacity)
Kombinacija svih prednosti, atributa i raspoloživih resursa unutar zajednice, društva ili organizacije, koje mogu da se koriste za postizanje dogovorenih cilјeva.
Napomena: Kapacitet može da uklјučuje infrastrukturu i fizička sredstva, institucije, društvene sposobnosti suočavanja, kao i lјudsko znanje, vještine i kolektivne atribute poput društvenih odnosa, vođstva i rukovođenja. Kapacitet se može opisati i kao sposobnost. Procjena kapaciteta je izraz za proces kojim se kapacitet grupe razmatra u odnosu na želјene cilјeve, te se radi dalјih aktivnosti utvrđuju nedostaci u kapacitetima.
Razvoj kapaciteta (Capacity Development)
Proces kojim se lјudi, organizacije i društvo sistemski potiču i razvijaju svoje kapacitete tokom vremena da bi se postigli društveni i ekonomski cilјevi, uklјučujući i unapređenje znanja, vještina, sistema i institucija.
Napomena: Razvoj kapaciteta je koncept koji prevazilazi pojam izgradnje kapaciteta i obuhvata sve aspekte uspostavlјanja i održavanja rasta kapaciteta tokom vremena. Uklјučuje učenje i različite vrste obučavanja, ali i kontinuirane napore na razvoju institucija, političku svijest, finansijska sredstva, tehnološke sisteme i šire društveno i kulturno okruženje.
Klimatske promjene (Climate Changes)
(a) Međuvladin panel o klimatskim promjenama (engl.IPCC) definiše klimatske promjene kao „promjene u stanju klime koje mogu da se utvrde (npr. pomoću statističkih testova) na osnovu promjena srednjih vrijednosti i/ili promjenlјivosti njenih osobina, a koje traju duže vrijeme, obično deceniju ili duže. Klimatske promjene mogu da budu poslјedica prirodnih unutrašnjih procesa ili spolјnih uticaja, odnosno postojanih antropogenih promjena u sastavu atmosfere ili u korišćenju zemlјišta”.
(b) Okvirna konvencija Ujedinjenih nacija o klimatskim promjenama (engl.UNFCCC) definiše klimatske promjene kao „promjenu klime koja se pripisuje direktno ili indirektno lјudskoj aktivnosti koja mijenja sastav globalne atmosfere i koja je, uz prirodne klimatske varijabilnosti, zabilјežena tokom uporedivih vremenskih perioda”.
Napomena: Za potrebe smanjenja rizika od katastrofa bilo koja od ovih definicija može da bude pogodna, zavisno od pojedinačnog konteksta. Definicija UNFCCC-a je više ograničena jer ne obuhvata klimatske promjene koje mogu da se pripišu prirodnim uzrocima. Definicija IPCC-a može da se parafrazira za potrebe svakodnevnog, uobičajenog govora kao „promjena klime koja traje deceniju ili duže, a koja proizlazi iz prirodnih uzroka ili lјudskih aktivnosti”.
Proces upravlјanja koji analizira specifične potencijalne događaje ili situacije koje bi mogle da ugroze društvo ili životnu sredinu i unaprijed utvrđuje rješenja da bi se omogućili pravovremeni, efikasni i primjereni odgovori na takve događaje i situacije.
Napomena: Planiranje za nepredviđene okolnosti rezultuje organizovanim i koordiniranim aktivnostima s jasno utvrđenim institucionalnim ulogama i resursima, informacionim procesima i operativnim rješenjima za specifične aktere, onda kad je to potrebno. Zasnovano na scenarijima mogućih vanrednih ili hitnih uslova ili katastrofa, ovo planiranje omogućuje klјučnim akterima da predvide, očekuju i riješe probleme koji mogu da se pojave tokom krize. Planiranje za nepredviđene okolnosti je važan dio ukupne spremnosti. Planovi se moraju redovno ažurirati i uvježbavati.
Kapacitetborbe(CopingCapacity)
Sposobnost lјudi, organizacija i sistema da se korišćenjem dostupnih vještina i resursa suoče s nepovolјnim uslovima, vanrednim situacijama ili katastrofama i upravlјaju njima.
Napomena: Kapacitet borbe zahtijeva neprekidno praćenje, resurse i dobro upravlјanje, kako u uobičajenim okolnostima, tako i za vrijeme krize ili nepovolјnih uslova. Kapaciteti borbe doprinose smanjenju rizika od katastrofa.
Korektivno upravlјanje rizicima od katastrofa* (Corrective Disaster Risk Management)
Rukovodeće aktivnosti koje se bave ispravlјanjem ili smanjenjem rizika od katastrofa koje su već prisutne i cilј im je da to i ostvare.
Napomena: Cilј ovog koncepta je razlikovanje rizika koji su već prisutni, a kojima je sada potrebno upravlјati i smanjivati ih, te potencijalnih rizika koji bi mogli da se razviju u budućnosti ukoliko ne postoji politika za smanjenje rizika. Vidi i „upravlјanje budućim rizicima”.
Objektiod kritične važnosti (Critical Facilities)
Primarno fizičke strukture, tehnički objekti i sistemi koji su socijalno, ekonomski ili operativno neophodni za funkcionisanje društva ili zajednice, kako u uobičajenim uslovima, tako i u ekstremnim okolnostima vanredne (hitne) situacije.
Napomena: Objekti od kritične važnosti su elementi infrastrukture koji podržavaju osnovne službe u društvu, a uklјučuju, na primjer, transportne sisteme, vazdušne i morske luke, struju, vodu i komunikacione sisteme, bolnice i zdravstvene ustanove, te vatrogasne i policijske centre i službe javne uprave.
Katastrofa (Catastrophy)
Ozbilјan poremećaj u funkcionisanju zajednice ili društva koji uklјučuje šire lјudske, materijalne, ekonomske i ekološke gubitke i uticaje, a nadilazi sposobnost pogođene zajednice ili društva da se protiv njega bori korišćenjem vlastitih resursa.
Napomena: Katastrofe se često opisuju kao rezultat kombinacije: izloženosti opasnosti, prisutnih uslova ranjivosti i nedovolјnog kapaciteta ili mjera za smanjenje ili suočavanje s potencijalnim negativnim poslјedicama. Uticaji katastrofa mogu da uklјučuju gubitak života, povrede, bolesti i ostale negativne uticaje na lјudsku, fizičku, mentalnu i društvenu dobrobit, zajedno s oštećenjem imovine, uništavanjem sredstava, gubitkom službi, socijalnim i ekonomskim poremećajima i degradacijom životne sredine.
Rizik od katastrofa (Disaster Risk)
Potencijalni gubici u katastrofama, u smislu lјudskih života, zdravstvenog stanja, egzistencije, imovine i usluga, koji mogu da se pojave u određenoj zajednici ili društvu tokom određenog budućeg perioda.
Napomena: Definicija rizika od katastrofa odražava koncept katastrofa kao ishoda kontinuirano prisutnih uslova rizika. Rizik od katastrofa obuhvata različite vrste potencijalnih gubitaka koje je često teško kvantifikovati. Ipak, sa znanjem o dominantnim opasnostima i obrascima populacionog i socioekonomskog razvoja, rizici od katastrofa mogu da se procijene i mapiraju, barem u širem smislu.
Upravlјanjerizicima od katastrofa (Disaster Risk Management) Sistematski proces korišćenja upravnih direktiva, organizacija i operativnih vještina i kapaciteta za sprovođenje strategija, politika i unapređenih kapaciteta za suočavanje da bi se smanjili štetni uticaji opasnosti i mogućnost pojave katastrofe.
Napomena: Ovaj izraz je šira verzija opštijeg pojma „upravlјanja rizikom” za rješavanje specifičnih pitanja rizika od katastrofa. Upravlјanje rizicima od katastrofa nastoji da izbjegne, smanji ili prenese štetne uticaje opasnosti kroz aktivnosti i mjere za sprečavanje, ublažavanje i spremnost.
Smanjenje rizika od katastrofa (Disaster Risk Reduction)
Pojam i praksa smanjenja rizika od katastrofa kroz sistemske napore da se analiziraju uzročni faktori katastrofa te da se njima upravlјa, uklјučujući smanjenu izloženost opasnostima, smanjenu ranjivost lјudi i imovine, razumno upravlјanje zemlјištem i životnom sredinom, te pobolјšanu spremnost na štetne događaje.
Napomena: Sveobuhvatni pristup smanjenju rizika od katastrofa naveden je u Hjogo okviru za djelovanje, koji je UN usvojio 2005. godine, a čiji je očekivani ishod
„značajno smanjenje gubitaka od katastrofa u životima i društvenim, ekonomskim i ekološkim resursima zajednice i države”. Sistem Međunarodne strategije za smanjenje rizika od katastrofa (engl.ISDR) obezbjeđuje instrument za saradnju među vladama, organizacijama i akterima civilnog društva i pomaže u sprovođenju Okvira. Iako se ponekad koristi izraz „smanjenje katastrofa”, potrebno je spomenuti da pojam „smanjenje rizika od katastrofa” pruža bolјu prepoznatlјivost kontinuirane prirode rizika od katastrofa i trajni potencijal za smanjenje tih rizika.
Plan za smanjenje rizika od katastrofa* (Disaster Risk Reduction Plan)
Dokument koji priprema vlast, sektor, organizacija ili preduzeće i koji navodi opšte i specifične cilјeve za smanjenje rizika od katastrofa zajedno sa srodnim radnjama potrebnim za ostvarenje tih cilјeva.
Napomena: Planovi za smanjenje rizika od katastrofa trebali bi da se oslanjaju na Hjogo okvir, te bi ih trebalo razmatrati i koordinirati u okviru relevantnih razvojnih planova, raspodjele resursa i programskih aktivnosti. Planovi na nacionalnom nivou treba da budu specifični za svaki nivo upravne nadležnosti i prilagođeni različitim društvenim i geografskim uslovima. U planu treba da bude naveden vremenski okvir i odgovornosti za sprovođenje, kao i izvori finansiranja. Gdje je to moguće, uraditi poveznice s planovima prilagođavanja klimatskim promjenama.
Sistem ranog upozoravanja (Early Warning System)
Skup kapaciteta potrebnih za izradu i dostavlјanje pravovremene i smislene informacije upozorenja kako bi se omogućilo pojedincima, zajednicama i organizacijama kojima prijeti opasnost da se pripreme i da postupe na odgovarajući način i u odgovarajuće vrijeme kako bi se smanjila mogućnost štete ili gubitaka.
Napomena: Ova definicija obuhvata niz faktora potrebnih za postizanje efikasnih odgovora na upozorenja. Sistem ranog upozoravanja koji je usmjeren na lјude obuhvata četiri klјučna elementa: znanje o rizicima, praćenje, analizu i prognoziranje opasnosti, komunikaciju i distribuciju obavijesti i upozorenja, te lokalne mogućnosti odgovora na primlјena upozorenja. Takođe se koristi izraz „end-to-end”, odnosno potpun sistem upozoravanja kako bi se naglasilo da sistem upozoravanja treba da obuhvati sve korake od otkrivanja opasnosti do odgovora zajednice.
Usluge ekosistema(EcosystemService)
Prednosti koje lјudi i zajednice dobijaju od ekosistema.
Napomena: Ova definicija se oslanja na Milenijumsku procjenu ekosistema. Prednosti koje ekosistemi mogu da pruže uklјučuju „regulacione usluge”, kao što su regulisanje poplava, suša, propadanja zemlјišta i bolesti, zajedno s „uslugama pružanja”, kao što su hrana i voda, „pratećim uslugama”, kao što su formiranje tla i kruženje nutrijenata, te „uslugama kulture” poput sportskih, duhovnih, vjerskih i drugih nematerijalnih koristi. Integrisano upravlјanje zemlјom, vodom i živim resursima koje promoviše očuvanje i održivo korišćenje pruža osnovu za održavanje usluga ekosistema, uklјučujući i one koje doprinose smanjenju rizika od katastrofa.
Fenomen El Ninjo/Južna oscilacija (El Niῆo Southern Oscillation Phenomenon)
Složena interakcija tropskog Pacifika i globalne atmosfere koja rezultuje neredovnim epizodama promijenjenih obrazaca okeana i vremena u mnogim dijelovima svijeta, često sa značajnim uticajima tokom više mjeseci, kao što su izmijenjena morska staništa, promjene u padavinama, poplavama, sušama, olujama i promjene u njihovim obrascima.
Napomena: El Ninjo, dio fenomena El Ninjo ‒ Južne oscilacije (engl.ENSO), odnosi se na značajnije natprosječne temperature okeana koje se javlјaju uz obale Ekvadora, Perua i sjevernog Čilea i duž istočnog ekvatorijalnog Tihog okeana, dok se dio pod nazivom La Ninja odnosi na suprotne okolnosti, odnosno temperature okeana značajno ispod prosjeka. Južna oscilacija se odnosi na prateće promjene u globalnim uzorcima pritiska vazduha koje su povezane s promijenjenim vremenskim obrascima zabilјeženim u različitim dijelovima svijeta.
Upravlјanjevanrednimsituacijama(Emergency Management) Organizacija i upravlјanje resursima i odgovornostima za rješavanje svih aspekata vanrednih situacija, prvenstveno spremnosti, odgovora i inicijalnih koraka u oporavku.
Napomena: Kriza ili vanredna situacija jeste opasno stanje koje zahtijeva hitnu akciju. Efikasna hitna akcija može da pomogne u sprečavanju eskalacije događaja u katastrofu. Upravlјanje vanrednim situacijama uklјučuje planove i institucionalna uređenja za uklјučivanje i usmjeravanje napora vlasti, nevladinih aktera, dobrovolјnih i privatnih agencija na sveobuhvatni i koordinirani način u odgovor na cijeli spektar hitnih potreba. Umjesto termina „upravlјanje vanrednim situacijama“ ponekad se koristi izraz „upravlјanje katastrofama”.
Hitne službe (Emergeny Services)
Skup specijalizovanih agencija koje imaju određene odgovornosti i cilјeve u služenju i zaštiti lјudi i imovine u vanrednim situacijama.
Napomena: Hitne službe obuhvataju agencije kao što su organi civilne zaštite, policija, vatrogasci, hitna pomoć i hitne medicinske službe, Crveni krst i Crveni polumjesec, kao i specijalizovane hitne jedinice organizacija za snabdijevanje električnom energijom, transport, komunikacije i druge srodne usluge.
Smanjenje kapaciteta životne sredine da ispuni socijalne i ekološke cilјeve i potrebe.
Napomena: Degradacija životne sredine može da promijeni učestalost i intenzitet prirodnih hazarda i da poveća ranjivost zajednica. Vrste degradacije uslјed djelovanja lјudskog faktora su različite i obuhvataju zloupotrebu zemlјišta, eroziju i gubitak tla, pretvaranje tla u pustinju, požare, gubitak bioraznolikosti, krčenje šuma, uništenje šuma mangrova, zagađenje zemlјe, vode i vazduha, klimatske promjene, porast nivoa mora i nestanak ozona.
Proces kojim se procjenjuju poslјedice predloženog projekta ili programa na životnu sredinu, koji predstavlјa sastavni dio procesa planiranja i odlučivanja radi ograničavanja ili smanjenja štetnih uticaja projekta ili programa.
Napomena: Procjena uticaja na životnu sredinu je instrument politika koji obezbjeđuje dokaze i analize uticaja aktivnosti na životnu sredinu od faze ideje do odlučivanja. Ima široku primjenu u nacionalnim procesima programiranja i odobravanja projekata i za međunarodne projekte razvojne pomoći. Procjene uticaja na životnu sredinu treba da sadrže detalјne procjene rizika i da pruže alternative, rješenja ili mogućnosti za rješavanje uočenih problema.
IzloženostExposure)
Ljudi, imovina, sistemi ili drugi elementi prisutni u zonama hazarda koji time podliježu potencijalnim gubicima.
Napomena: Mjere izloženosti mogu da uklјučuju određeni broj osoba ili vrstu sredstava u datom području. One se mogu kombinovati s ranjivošću elemenata
izloženih bilo kojoj određenoj opasnosti da bi se procijenili kvantitativni rizici povezani s određenom opasnošću na području od interesa.
Opsežni rizik* (Extensive Risk)
Široko rasprostranjeni rizik povezan s izloženošću populacije na različitim lokacijama ponovlјenim ili stalnim uslovima hazarda, niskog ili umjerenog intenziteta, često izrazito lokalizovane prirode, što može da dovede do negativnih kumulativnih uticaja katastrofa.
Napomena: Opsežni rizik je uglavnom karakteristika ruralnih područja i urbanih rubnih dijelova, gdje su zajednice izložene ponavlјanim lokalizovanim poplavama, klizištima, olujnom nevremenu ili suši i ranjive su na takve pojave. Opsežni rizik često je povezan sa siromaštvom, urbanizacijom i uništavanjem životne sredine. Vidi takođe izraz „intenzivni rizik”.
Prognoza (Forecast)
Definitivna potvrda ili statistička procjena vjerovatnosti nastanka budućeg događaja ili uslova za određeno područje.
Napomena: U meteorologiji se prognoza odnosi na buduće stanje, a upozorenje se odnosi na potencijalno opasna buduća stanja.
Geološka opasnost(Geological Risk)
Geološki proces ili pojava koja može da dovede do gubitka života, povreda ili drugih uticaja na zdravlјe, oštećenja imovine, gubitka egzistencije i službi, socijalnih i ekonomskih poremećaja ili oštećenja životne sredine.
Napomena: Geološke opasnosti obuhvataju unutrašnje procese u tlu, kao što su potresi, vulkanske aktivnosti i emisije, te srodne geofizičke procese kao što su masovna pomjeranja, klizišta, odroni, urušavanje, te kretanje mulјa ili otpada. Hidrometeorološki faktori bitno doprinose nekima od tih procesa. Cunamije je teško kategorizovati, jer, iako ih pokreću podmorski potresi i drugi geološki događaji, oni su u suštini okeanski proces koji se manifestuje kao obalna opasnost uzrokovana vodom.
Gasovi staklenebašte (Green Houses Gasses)
Gasoviti sastojci atmosfere, i prirodni i antropogeni, koji upijaju i emituju zračenje toplotnog infracrvenog zračenja koje emituje Zemlјina površina, sama atmosfera i oblaci.
Napomena: Ovo je definicija Međuvladinog panela o klimatskim promjenama (engl. IPCC). Glavni gasovi staklene bašte (engl. GHG) su vodena para, uglјen-dioksid, azotni oksid, metan i ozon.
Opasnost (Hazard)
Opasna pojava, tvari, lјudska aktivnost ili stanje koje može da dovede do gubitka života, povreda ili drugih uticaja na zdravlјe, materijalne štete, gubitka egzistencije i usluga, socijalnih i ekonomskih poremećaja ili oštećenja životne sredine.
Napomena: Opasnosti od interesa za smanjenje rizika od katastrofa navedene su u fusnoti 3. Hjogo okvira za djelovanje kao „…opasnosti prirodnog porijekla i srodne ekološke i tehnološke opasnosti i rizici”. Takve opasnosti proizlaze iz različitih geoloških, meteoroloških, hidroloških, okeanskih, bioloških i tehnoloških izvora, uz njihovo moguće kombinovano djelovanje. U tehničkim okruženjima opasnosti su opisane kvantitativno na osnovu vjerovatne učestalosti pojavlјivanja različitih intenziteta za različita područja, kao što je utvrđeno na osnovu istorijskih podataka ili naučne analize.
Vidi druge izraze iz Terminologije vezane za opasnost, kao što su biološka opasnost, geološka opasnost, hidrometeorološka opasnost, prirodna opasnost, društveno-prirodna opasnost, tehnološka opasnost.
Proces ili pojava atmosferske, hidrološke i okeanografske prirode koja može da dovede do gubitka života, povreda ili drugih uticaja na zdravlјe, materijalne štete, gubitka egzistencije i usluga, socijalnih i ekonomskih poremećaja ili oštećenja životne sredine.
Napomena: Hidrometeorološke opasnosti su tropski cikloni (takođe poznati kao tajfuni i uragani), oluje, tuče, tornada, mećave, obilne snježne padavine, lavine, obalni olujni udari, poplave, uklјučujući bujične poplave, suše, toplinske talase i hladnoću. Hidrometeorološki uslovi takođe mogu da utiču na druge opasnosti, kao što su klizišta, požari, najezde insekata, epidemije, te transport i rasipanje otrovnih tvari i materijala iz vulkanske erupcije.
Intenzivan rizik* (Intensive Risk)
Rizik povezan s izloženošću velike koncentracije lјudi i privrednih aktivnosti događajima intenzivnog hazarda, koji mogu da dovedu do potencijalno katastrofalnih uticaja nesreće uz visoku smrtnost i gubitak imovine.
Napomena: Intenzivan rizik je uglavnom karakteristika velikih gradova ili gusto naselјenih područja koja ne samo da su izložena intenzivnim opasnostima kao što su
jaki potresi, aktivni vulkani, obilne poplave, cunamiji, ili velike oluje, već takođe imaju i visok stepen ranjivosti na te opasnosti. Vidi takođe „rasprostranjeni rizik”.
Planiranjekorišćenjazemlјišta (Land-use Planning)
Proces koji sprovode organi javne uprave radi utvrđivanja, procjene i odlučivanja o različitim opcijama namjene zemlјišta, uklјučujući i razmatranje dugoročnih ekonomskih, socijalnih i ekoloških cilјeva i implikacija za različite zajednice i interesne grupe, te naknadna izrada i usvajanje planova koji opisuju dopuštene ili prihvatlјive namjene.
Napomena: Planiranje korišćenja zemlјišta daje važan doprinos održivom razvoju, a uklјučuje studije i mapiranje, analizu ekonomskih, ekoloških i podataka o hazardima, formulaciju alternativnih odluka za korišćenje zemlјišta, te pripremu dugogodišnjih planova za različite geografske i upravne nivoe. Planiranje korišćenja zemlјišta može da pomogne kod ublažavanja katastrofa i smanjenja rizika sprečavanjem izgradnje naselјa i klјučnih postrojenja u područjima sklonim opasnostima, uklјučujući i razmatranje putnih pravaca, tokova snabdijevanja električnom energijom i vodom, kanalizacije i drugih klјučnih infrastrukturnih objekata.
Ublažavanje(Mitigation)
Smanjivanje ili ograničavanje štetnih uticaja opasnosti i katastrofa.
Napomena: Štetni uticaji opasnosti često ne mogu da se spriječe u potpunosti, ali njihova razmjera ili ozbilјnosti može da se znatno umanji različitim strategijama i aktivnostima. Mjere ublažavanja obuhvataju inžinjerske tehnike i gradnju otpornu na opasnosti, kao i unapređenje politika zaštite životne sredine i svijesti javnosti. Treba spomenuti da se „ublažavanje” u politici klimatskih promjena definiše drugačije, imajući u vidu da je to i izraz korišćen za smanjenje emisije gasova staklene bašte koji uzrokuju klimatske promjene.
Državna platformaza smanjenje rizika od katastrofa (National Platfrom for Disaster Risk Reduction)
Generički pojam za nacionalne mehanizme za koordinaciju i usmjeravanje politika za smanjenje rizika od katastrofa koje su multisektorske i interdisciplinarne po svojoj prirodi, uz učešće javnog, privatnog i nevladinog sektora u angažmanu koji uklјučuje sve zainteresovane subjekte unutar zemlјe.
Napomena: Ova definicija proizlazi iz fusnote 10. Hjogo okvira za djelovanje. Smanjenje rizika od katastrofa zahtijeva znanje, sposobnosti i doprinos širokog raspona sektora i organizacija, uklјučujući agencije Ujedinjenih nacija prisutne na nacionalnom nivou. Katastrofe direktno ili neindirektno pogađaju većinu sektora, a mnogi imaju specifične odgovornosti na koje utiču rizici od katastrofa.
Nacionalne platforme obezbjeđuju sredstva za jačanje nacionalne akcije za smanjenje rizika od katastrofa, te predstavlјaju nacionalni mehanizam za Međunarodnu strategiju za smanjenje rizika od katastrofa.
Prirodna opasnost(NaturalHazard)
Prirodni proces ili pojava koja može da dovede do gubitka života, povreda ili drugih uticaja na zdravlјe, materijalne štete, gubitka egzistencije i usluga, socijalnih i ekonomskih poremećaja ili oštećenja životne sredine.
Napomena: Prirodne opasnosti su podskup svih opasnosti. Izraz se koristi za opisivanje stvarnih opasnosti, kao i latentnih stanja opasnosti koja mogu da prerastu u buduće događaje. Prirodne opasnosti karakterizuje njihova veličina ili intenzitet, brzina nastanka, trajanje i područje obuhvata. Na primjer, potresi su kratkog trajanja i obično utiču na relativno malo područje, a suša se sporo javlјa i nestaje, a često utiče na velike regije. U nekim slučajevima hazardi mogu da se istovremeno jave, poput poplava uzrokovanih uraganom ili cunamija nastalog uslјed potresa.
Spremnost (Preparedness)
Znanja i sposobnosti koje su razvile vlasti, profesionalne organizacije za odgovor i oporavak, zajednice i pojedinci da bi mogli efikasno da predvide, odgovore i oporave se od uticaja vjerovatne, neposredne ili sadašnje opasnosti ili uslova.
Napomena: Aktivnosti na razvijanju spremnosti sprovode se u kontekstu upravlјanja rizicima od katastrofa i cilј im je da izgrade kapacitete potrebne za efikasno upravlјanje svim vrstama opasnosti i postizanje prelaska s faze odgovora na održivi oporavak. Pripremlјenost se zasniva na analizi rizika od katastrofa i dobrih poveznica sa sistemima ranog upozoravanja, a obuhvata aktivnosti poput planiranja nepredviđenih situacija, skladištenja opreme i pomagala, razrade rješenja za koordinaciju, evakuaciju i informisanje javnosti, te odgovarajućih obuke i vježbi na terenu. Aktivnosti moraju da budu podržane formalnim institucionalnim, zakonskim i budžetskim mogućnostima. Srodan pojam „ pripravnost” opisuje sposobnost da se brzo i na odgovarajući način odgovori onda kada je to potrebno.
Prevencija (prevention)
Bezrezervno izbjegavanje negativnih uticaja opasnosti i katastrofa.
Napomena: Prevencija (odnosno sprečavanje katastrofa) izražava koncept i namjeru da se u potpunosti izbjegnu potencijalni negativni uticaji kroz sprovođenje aktivnosti unaprijed. Primjeri toga su brane ili nasipi koji eliminišu rizike od poplava, propisi za namjenu zemlјišta koji ne dopuštaju nikakva naselјavanja u visokorizičnim zonama, te seizmički i inžinjerski dizajn koji obezbjeđuje opstanak i funkciju kritičnih objekata u slučaju eventualnog potresa. Vrlo često nije moguće potpuno izbjegavanje gubitaka, te zadatak postaje aktivnost ublažavanja. Jednim dijelom i iz navedenog razloga, izrazi prevencija i ublažavanje se ponekad koriste kao sinonimi u svakodnevnom govoru.
Aktivnosti upravlјanja koje se bave izbjegavanjem razvoja novih ili povećanih rizika od katastrofa i cilј im je da to i ostvare.
Napomena: Ovaj koncept se fokusira na bavlјenje rizicima koji mogu da se pojave u budućnosti, u slučaju izostanka politika smanjenja od rizika, a ne rizicima koji su već prisutni i kojima može da se upravlјa i koji mogu da se smanje u sadašnjem trenutku. Vidi takođe izraz „korektivno upravlјanje rizicima od katastrofa“.
Svijestjavnosti (Public Awareness)
Obim zajedničkog znanja o rizicima od katastrofa, faktorima koji dovode do katastrofe i aktivnostima koje mogu da se sprovode pojedinačno i grupno radi smanjenja izloženosti i ranjivosti na opasnosti.
Napomena: Svijest javnosti je klјučni faktor u efikasnom smanjenju rizika od katastrofa. Svijest se razvija, na primjer, kroz distribuciju informacija putem medija i edukativnih kanala, uspostavlјanjem informativnih centara, mreža i aktivnosti u zajednici u kojima učestvuje više aktera, te zagovaranjem koje sprovode visoki javni dužnosnici i lideri u zajednici.
Oporavak(Recovery)
Obnova i unapređenje, po potrebi, objekata, egzistencije i uslova živlјenja u zajednicama pogođenim katastrofom, uklјučujući i napore na smanjenju faktora rizika od katastrofa.
Napomena: Zadatak oporavka putem sanacije i obnove počinje ubrzo nakon završetka faze vanredne situacije, a treba da se zasniva na već postojećim strategijama i politikama koje obezbjeđuju jasne institucionalne odgovornosti za aktivnosti na oporavku i omogućavaju učešće javnosti. Programi oporavka, zajedno s većom svijesti javnosti i angažmanom nakon katastrofe, pružaju vrijednu priliku za izradu i sprovođenje mjera za smanjenje rizika od katastrofa i primjenu principa unaprijeđene ponovne izgradnje (engl. Build Back Better).
Rezidualni rizik(Residual Risk)
Rizik koji ostaje u obliku kojim ne može da se upravlјa, čak i kada postoje efikasne mjere za smanjenje rizika od katastrofa, a za koji je potrebno održavati kapacitete za hitni odgovor i oporavak.
Napomena: Prisustvo rezidualnog rizika podrazumijeva stalnu potrebu za razvojem i podrškom efikasnih kapaciteta hitnih službi za vanredne situacije, pripravnost, odgovor i oporavak, zajedno s društvenim i ekonomskim politikama poput bezbjednosnih mreža i mehanizama za prenos rizika.
Otpornost (Resilience)
Sposobnost sistema, zajednice ili društva izloženog opasnostima da se odupre, apsorbuje, odgovori na poslјedice opasnosti na blagovremen i efikasan način i oporavi se od njih, uklјučujući očuvanje i obnovu svojih bitnih osnovnih struktura i funkcija.
Napomena: Otpornost podrazumijeva sposobnost „oporavka” ili „povratka” nakon udara. Otpornost zajednice u odnosu na potencijalne opasnosti određena je stepenom do kog zajednica ima potrebne resurse i koliko je sposobna samostalno da se organizuje prije i tokom perioda potrebe.
Odgovor(Response)
Pružanje usluga u vanrednim okolnostima i pomoć javnosti tokom ili neposredno nakon katastrofe da bi se spasili životi, smanjili negativni uticaji na zdravlјe, obezbijedila javna sigurnost i zadovolјile osnovne egzistencijalne potrebe pogođenog stanovništva.
Napomena: Odgovor na katastrofu najvećim dijelom je usmjeren na neposredne i kratkoročne potrebe i ponekad se naziva „pomoć pri nesrećama”. Faza odgovora i naknadna faza oporavka nisu jasno razgraničene. Neke aktivnosti kod odgovora, poput obezbjeđenja privremenog smještaja i vodosnabdijevanja, mogu da se produže i na fazu oporavka.
Naknadno ojačavanje/prilagođavanje objekata (Retrofitting) Osnaživanje ili nadogradnja postojećih objekata da bi bili otporniji na štetna dejstva opasnosti.
Napomena: Prilagođavanje objekata zahtijeva razmatranje nacrta i funkcija strukture, udara koje struktura može da pretrpi uslјed posebnih opasnosti ili scenarija opasnosti, te praktičnosti i troškova različitih mogućnosti prilagođavanja objekata. Primjeri prilagođavanja objekata su učvršćivanje zidova, ojačanje stubova, dodatak čeličnih veza između zidova i krovova, postavlјanje roletni na prozorima, kao i unapređenje zaštite važnih objekata i opreme.
Rizik (Risk)
Kombinacija vjerovatnosti nekog događaja i njegovih negativnih poslјedica.
Napomena: Ova definicija pažlјivo slijedi definiciju ISO/IEC Vodiča 73. Izraz
„rizik” ima dvije različite konotacije. Naime, u popularnoj upotrebi naglasak je obično na konceptu prilike ili mogućnosti, poput „rizika od nesreća”, dok se u tehničkim okruženjima naglasak obično stavlјa na poslјedice, u smislu
„potencijalnih gubitaka” za neki određeni uzrok, mjesto i vrijeme. Može da se primijeti da ne dijele svi iste stavove o značaju i uzrocima različitih rizika.
Vidi ostale izraze vezane za rizik iz Terminologije, kao što su prihvatlјivi rizik, korektivno upravlјanje rizicima od katastrofa, rizik od katastrofa, upravlјanje rizicima od katastrofa, smanjenje rizika od katastrofa, planovi za smanjenje rizika od katastrofa, opsežan rizik, intenzivni rizik, upravlјanje potencijalnim rizicima od katastrofa, rezidualni rizik, procjena rizika, upravlјanje rizicima, prenos rizika.
Procjena rizika (Risk Assessment)
Metodologija za određivanje prirode i obima rizika kroz analizu potencijalnih opasnosti i ocjenu postojećih uslova ranjivosti koji bi zajedno mogli da nanesu štetu izloženim osobama, imovini, uslugama, životnim uslovima i životnoj sredini od koje stanovništvo zavisi.
Napomena: Procjena rizika (i s tim u vezi mapiranje rizika) obuhvata: pregled tehničkih karakteristika opasnosti, poput njihove lokacije, intenziteta, učestalosti i vjerovatnoće, potom analizu izloženosti i ranjivosti uklјučujući fizičke, socijalne, zdravstvene, ekonomske i ekološke dimenzije, te procjenu efikasnosti prevladavajućih i alternativnih kapaciteta za suočavanje u pogledu vjerovatnih scenarija rizika. Ovaj niz aktivnosti ponekad se naziva i procesom analize rizika.
Upravlјanjerizicima (Risk Management)
Sistemski pristup i praksa upravlјanja nesigurnošću da bi se smanjila potencijalna šteta i gubici.
Napomena: Upravlјanje rizicima obuhvata procjenu rizika i analizu, te sprovođenje strategija i konkretnih aktivnosti za kontrolu, smanjenje i prenos rizika. Organizacije ga praktikuju u značajnoj mjeri da bi se smanjio rizik kod odlučivanja o investicijama i rješavali operativni rizici poput prekida u poslovanju, nemogućnosti proizvodnog procesa, oštećenja životne sredine, socijalnih uticaja i štete od požara i elementarnih nepogoda. Upravlјanje rizicima je osnovni problem za sektore poput vodosnabdijevanja, energetike i polјoprivrede čija je proizvodna djelatnost direktno pogođena ekstremnim vremenskim i klimatskim uslovima.
Prenosrizika(Risk Transfer)
Proces formalnog ili neformalnog prebacivanja finansijskih poslјedica pojedinačnih rizika s jedne strane na drugu, pri čemu domaćinstva, zajednice,
preduzeća ili organi vlasti pribavlјaju resurse od druge strane, nakon što dođe do katastrofe, u zamjenu za tekuća ili kompenzaciona društvena ili finansijska davanja za tu drugu stranu.
Napomena: Osiguranje je dobro poznati oblik prenosa rizika, gdje se pokrivenost od rizika pribavlјa od osiguravajućeg društva u zamjenu za plaćanje premije osiguravajućem društvu. Prenos rizika može da se pojavi u neformalnom obliku u okviru porodice i mreža zajednice gdje postoji reciprocitet kod očekivanja u uzajamnoj pomoći putem poklona ili kredita, ali i u formalnom obliku gdje vlasti, osiguravajuća društva, multilateralne banke i drugi značajni subjekti koji nose rizike uspostavlјaju mehanizme da bi se nosili s gubicima uslјed dešavanja velikih razmjera. Takvi mehanizmi podjednako uklјučuju osiguranje i ugovore o reosiguranju, obveznice u slučaju katastrofa, kreditne linije za neplanirane okolnosti i sredstva rezerve, gdje su troškovi pokriveni premijama, doprinosima investitora, kamatnim stopama i ranijim uštedama.
Fenomen, odnosno pojava, sve prisutnije pojave određenih geofizičkih i hidrometeoroloških opasnosti, kao što su klizišta, poplave, slijeganje zemlјišta i suše, koje proizlaze iz interakcije prirodnih opasnosti s pretjeranim iskorišćavanjem ili degradacijom zemlјišta i resursa životne sredine.
Napomena: Ovaj izraz se koristi za okolnosti u kojima lјudska aktivnost povećava pojavu određenih opasnosti izvan njihove prirodne vjerovatnoće. Dokazi upućuju na sve veći teret od katastrofa uslјed takvih opasnosti. Društveno-prirodne opasnosti mogu da se smanje i izbjegnu odgovarajućim upravlјanjem zemlјišnim i ekološkim resursima.
Strukturalne i nestrukturalne mjere (Structural and Non- structural Measures)
Strukturalne mjere: Sva fizička gradnja radi smanjenja ili izbjegavanja mogućih uticaja opasnosti ili primjena građevinskih tehnika za postizanje otpornosti na opasnost i otpornost strukture ili sistema.
Nestrukturalne mjere: Svaka mjera koja ne uklјučuje fizičku konstrukciju, a koristi znanje, praksu ili sporazum za smanjenje rizika i uticaja, posebno kroz politike i zakone, podizanje svijesti javnosti, obuku i edukaciju.
Napomena: Uobičajene strukturalne mjere za smanjenje rizika od katastrofa su brane, nasipi za odbranu od poplava, zaštita od okeanskih talasa, izgradnja otporna na zemlјotrese i skloništa za evakuaciju. Uobičajene nestrukturalne mjere uklјučuju građevinske propise, zakone o planiranju namjene zemlјišta i njihovo sprovođenje, istraživanje i procjenu, izvore informacija i programe za jačanje svijesti javnosti. Potrebno je spomenuti da se u građevinskom i strukturnom inženjeringu, izraz„strukturalni” koristi u užem smislu koji podrazumijeva samo nosive konstrukcije, dok se drugi dijelovi, poput zidnih obloga i unutrašnjeg uređenja nazivaju nestrukturalnim.
Održivirazvoj (Sustainable Development)
Razvoj koji zadovolјava potrebe današnjice bez ugrožavanja sposobnosti budućih generacija da zadovolјe vlastite potrebe.
Napomena: Definiciju je sačinila Bruntlandova komisija 1987. godine. Veoma sažeta, definicija ostavlјa mnoga neodgovorena pitanja u smislu značenja izraza razvoj i socijalni, ekonomski i ekološki procesi koje uklјučuje. Rizik od katastrofa je povezan s neodrživim elementima razvoja poput degradacije životne sredine, dok s druge strane smanjenje rizika od katastrofa može da pridonese postizanju održivog razvoja smanjenjem gubitaka i unapređenjem razvojne prakse.
Tehnološkeopasnosti (Technological Hazard)
Opasnost koja potiče iz tehničkih ili industrijskih uslova, uklјučujući i nesreće, opasne procedure, kvarove infrastrukture ili specifične lјudske aktivnosti koje mogu da izazovu gubitak života, povrede, bolesti ili druge uticaje na zdravlјe, oštećenja imovine, gubitak zarade i usluga, socijalne i ekonomske poremećaje ili štete za životnu sredinu.
Napomena: Primjeri tehnoloških opasnosti su industrijska zagađenja, nuklearno zračenje, toksični otpad, kvarovi na branama, saobraćajne nesreće, tvorničke eksplozije, požari i izlijevanje hemikalija. Tehnološke opasnosti takođe mogu da nastanu direktno kao rezultat uticaja prirodne opasnosti.
Ranjivost(Vulnerability)
Karakteristike i okolnosti zajednice, sistema ili imovine koje ga čine podložnim štetnim uticajima opasnosti.
Napomena: Postoje mnogi aspekti ranjivosti, koji proizlaze iz različitih fizičkih, socijalnih, ekonomskih i ekoloških faktora. Primjeri tih aspekata su loše projektovanje i izgradnja objekata, neadekvatna zaštita imovine, nedostatak javnih informacija i svijesti, ograničeno službeno prepoznavanje rizika i mjera pripravnosti i nebriga za mudro upravlјanje životnom sredinom. Ranjivost značajno varira unutar zajednice i tokom vremena. Ovom definicijom se ranjivost utvrđuje kao karakteristika elementa od interesa (zajednice, sistema ili imovine) koja je nezavisna od svoje izloženosti. Međutim, u opštoj upotrebi, izraz se često koristi u širem smislu da bi uklјučio izloženost elementa.
